İspanyol gezgin Claviho'nun anılarında yazdığı, üniversitelerde araştırma tezlerine konu olan, Kars Mağazberd Kalesi ile bütünleşen ve Türkiye Cumhuriyeti'ne her zaman bağlı kalan büyük bir aile :

MAĞAZBERDLİ HATUNOĞULLARI

Değerli okurlarım,

 Bu yazı dizimde, yine unutulan, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’nde izler bırakmış büyük bir aileden, “HATUNOĞULLARI'NDAN”  bahsedeceğim.

Günümüzde bildiğimiz yakın tarihimizden çok çok çarpıcı bir alıntı yapacağım sizlere; “Fahrettin Kırzıoğlu’nun Erzurum Kongresi adlı kitabının 287’ci sayfasında bakın neler yazıyor Hatunoğulları için.

…Mustafa Kemal Paşa, 29 Ağustos 1919’da Erzurum Kongresini yaptıktan sonra, Sivas Kongresini yapmak için yola çıkacaklardı; ama hiç paraları yoktur.

Sivas Kongresinin yapılabilmesi için mutlak surette an azsından 1000 Tl paraya ihtiyaçları vardı; ama nereden, nasıl bulunacaktı bu para?

Bu mühim zamanda Ş. Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin parasızlığımızı da kimseye söyleyemezdik.

Kara kara düşünürken…

Kars’lı HATUNOĞULLARINDAN  Emekli Binbaşı Süleyman Bey hızır gibi imdadımıza yetişti.

Her yönü ile bilge bir kişi olan Hatunoğlu Süleyman Bey çok zor durumda olduğumuzu görerek aramızdan çıkıp konuşmaya başladı;

“… Çocuklar,(Benim 900 liram var= 202.500.000 Tl.). Allahın rızasından ve milletimin selametinden başka bir dileğin yok. Ben parayı size veririm; fakat ne “”Mustafa Kemal Paşa’nın nede başka birinin haberi olmayacak.” İlerde devletin parası olursa verirsiniz, olmaz ise helal olsun.

Ben devletimin verdiği tekaüt aylığı ile geçinir giderim…

Hatunoğlu’nun bu sözleri hepimizin gözleri yaşarmıştı.

 Bu büyük adam (Türkiye Cumhuriyetinin kuruluş yolunda) bizi o günkü en büyük kayımızdan kurtarmıştı.

O gün Hatunoğlu Süleyman bey 900 lirayı getirdi, 100 lira kadar da aramızda topladık.

Bin lira parayı, (Kars caddesine adınını verdiğimiz) Kazım Yurdalan kanalı ile  Mustafa Kemal Paşa’ya ulaştırdık. Kazım Yurdalan dönüşünde Mustafa Kemal’in çok memnun olduğunu sevinerek anlattı.

Bu görünüşte küçük ama çok büyük olan hadiseyi yalnızca birkaç kişi bilmekteydi.

Bu hadise tarihleştiği ve saklamaya lüzum kalmadığı için yazım. Tanrı her iki sinede  (Mustafa Kemal ve Süleyman Hatunoğlu’na) rahmet etsin…

…Hatunoğlu Süleyman Bey Kars’ın kurtuluşundan sonra (30- Ekim’i 1920) Erzurum’dan Kars’a gelip Kaleiçi Mahallesine yerleşti. 1925 yazında da 69 yaşında rahmete kavuşur…

Değerli okurlarım ; Hatunoğulları’nın tarihsel özgeçmişlerini, vatanseverliklerini ve milli değerlere bağlılıklarını 1953 yılında Posoflu halk şairi Sabit Müdami Ataman şöyle anlatıyor.

***

HATUNOĞLU

Orta Asya’dan taşıp geldiler

Önü alınmayan gür Hatunoğlu

Batıya güneye pençe saldılar

Künyeni tarihten sor Hatunoğlu

***

Asırlar boyunca zaferden zafere

Kaybedip gelmemiş hiç sırtı yere

Mağazberd’de Topal Timur’dan sonra

Haşince bir darbe yer Hatunoğlu

***

Koç yiğidin kabzasından kan gelir.

Meydanı hünerde can saçan olur

Geçer Trabzon’da Murathan olur

Mağazberd’de kalır bir Hatunoğlu

***

Şu kara toprağın sorsan karnında

Nice koç yiğitler yatar bağrında

İstiklal yolunda Vatan uğrunda

Vermiştir can ile ser Hatunoğlu

***

Soyundan gelmiştir on sekiz Paşa

Kurt İsmail Hakkı geçer en başa

Moskofu salmıştır dağ ile taşa

Zivin Yahniler’den sor Hatunoğlu

***

Tarihler boyunca Böbur Aslan sen

Köroğlu tek Çamlıbele yaslan sen

Hangi şehit mezarında seslensen

Çar el öpüp damana geldi

Bogosla Petrovla imana geldi

Kızıllar dövülerek amana geldi

Dini bir uğura vur Hatunoğlu

***

Moskofu döndürün eski hasıra

Namınla övünür Bağdat’la Basra

Geçip İstanbuldan atla Mısır’a

Zülküflü Paşayı gör Hatunoğlu

                                        Aşık Müdami

 Saygıdeğer  okurlarım, Hatunoğullarına ait  yakın tarihimizden aktardığım bu çok önemli alıntıdan sonra tarihin derin denizlerine  doğru  yelken açıp “Hatunoğullarını” daha yakından tanıyalım.

Hatunoğullarının Mağazberd kalesi, Ani'nin dört kilometre güneybatısında, Arpaçay'ın nehrinin yüzyıllar boyunca üç tarafını da oyduğu sarp kayanın ucunda bulunmaktadır.

Günümüzde askeri yasak bölge içindeki bu kale tarih sürecinde Hatunoğulları ile özdeşleşmiştir.

 Hatunoğulları hakkında bir birine çok benzeyen birkaç görüş ve kaynak mevcuttur;

*Hatunoğulları ile ilgili ilk yazılı belge, İspanyol gezgin Clavio’nun Kars bölgesinden geçtiği  M.S. 1410’lu yıllardır. 

Prof.Dr.F. Kırzıoğlu’da  Mağazberd’de  hüküm süren kadının, Hatunoğullarına soyadlarını veren kişi olduğunu yazar.

·                    
…1167 ve sonrası yıllarda Cengiz Han tüm Asya’ya hakim olup devletini oğulları arasında bölüştürünce, Batu  Han’ın payına Doğu Anadolu’yu da içine alan  Altınordu Devleti düştü. Anadoluda’ki   bu uç beyliği  Hatunoğullarının atalarıydı.

 1350’li yıllarda Ani’ye yaklaşık 4 kilometre deki  eski kalenin üstüne Mağazberd’i inşa edip buraya yerleştiler.

 …İspanya Kralının Timur ‘a elçi  gönderdiği  Claviho'nun 1404’te kaleme almaya başladığı

"Timur Zamanında Kadisden Semerkant’a Seyahat" isimli seyahatnamesinde Kars Platosundan geçerken  yazdıkları dinleyelim.

 …Ertesi gün, Cuma günü 30 Mayıs 1404, Semerkand'dan hareket ederek ilerledikten sonra …

…(Kars bölgesinde)Iğdır cıvarında bir kaya üzerine kurulmuş kaleye tesadüf ettik. Kale bir kadın tarafından işgal edilmişti. Dul olan bu kadın, Kalenin sahibesi idi. Kendisi Timur'a vergi veriyordu. Eskiden bu kale eşkıya barındırmaktaydı. Bu eşkıya gelen geçen yolcuları soymakla geçiniyordu.

… Timur bu kalenin yanından geçiyorken oraya hücum ederek kaleyi zapt ettikten sonra, eşkıya barındırmaması için bütün kapılarını kaldırmış, bir daha buraya vardığımız zaman Kalenin hiç bir kapısı yoktu. Buranın ismi Iğdır'dır. Ağrı dağının ucunda duran bu kale tam Hazret-i Nuh tarafından inşa olunan geminin tufanda durduğu yerdir...

Iğdır kalesinin hakimesi olan Kadın, bize fevkalade misafirperverlik göstermiş, bizi o gece misafir etmiş ve bütün ihtiyaçlarımızı temin etmiştir…"

 Değerli okurlar;

Atatürk Üniversitesi tarih bölümü bilim dalı öğretim üyesi Prof Dr. Enver Konukçu'nun naklen verdiği bilgiye göre ise de;

 HATUNOĞLU (Hatinoğlu) ailesinin tarihi ilk yerleşim yerini şöyle ifade etmektedir:

 … MAGAZBERD kalesindeki süslü HATUN kümbetinde yatan ve Hatunoğlu'larına soyadı veren NİNELERİ ile bunun Kocası, kalabalık bir oymaktır. Kars topraklarının Toktamış ordusuyla Kırım'dan geldikleri, buraları yurt edindikleri, sonradan İran Padişahı (Temur) bir gün ordu ile gelerek buraları almış ve kendisine karşı koymaları üzerine Kırım padişahının buradaki beyleri ile bütün erkek çocukları bile kılıçtan geçirmiş ve erkek soylarını kesmiş. Bu beyler ailesinden ancak hamile olan KHATUN (Hatun) ile bir de Trabzon'a kaçabilen MURADHAN (Murathanzadeler) adlı bey sağ kalabilmiş. Sonradan bütün oymağın baş tacı edip “büyük” tanıdığı bu hamile Hatun da Kars'ın Suregel ve Magazberd - Digor beylerinin babası doğmuş.  Şah'ın adamlarının korkusundan dipte bucakta saklanarak büyütülmüş. Herkes bu öksüz bey oğluna, babasız büyüdüğü için KHATUN - KHATUNOĞLU yani Hatunoğlu demiştir. Bu yüzden bey çocuğundan doğanlara da bu aile soyadı olarak HATUNOĞLU denmiştir. Trabzon'daki Bey de bu aile mensuplarının amcasıdır. Trabzon ilinin en büyük ailesi MURATHANZADE'ler, Hatunoğlu (Hatinoğlu) ailesi mensupları bu ananeye bağlı olarak birbirlerine amca oğullarıdır… der.

 Yine Prof.Dr. Enver Konukçu : "Kars'ın doğusunda ANI harabelerinin yer aldığı düzlüğe ŞURENGEL denilmektedir. Burada Vezinköy, Yahni tepeleri, Başgedikler, Anı ve Magazberd Hatunoğullarının ilk yerleşim kurdukları ve daha sonra Kars havalesine dağılmış oldukları, Üçbölük Köyüne ve Arpaçay'a yakın dik bir kayalık zemin üzerinde kaleye sahiptir.

Magazberd Harabeleri, bir vadi içinde Arpaçay'ın ve kalenin batısında yer almaktadır. Kuzeyinde kireçli arazilerin aşınması ile peribacaları meydana gelmiştir. Şu anda herhangi bir yerleşme izine ve hayatiyete rastlanmamaktadır. Hazine arayıcıları tarafından yer yer tahrip edilmiştir. Hatunoğullarına ait olduğu görülen türbenin sadece temelleri kalmıştır.

Magazberd, Ermenistan sınırına yakındır. Ahalisi muhtemelen Üçbölük ve ( Söğütlü köyünde yaşamaktadır.)"

 ….F. Kırzıoğlu, ifadelerine göre; "Artvin ilinde ikamet eden Hatinoğlu ailesinin, Kars ilinde ikamet eden Hatunoğlu ailesiyle aynı soydan geldikleri, sahile inen ailenin bölgede asimile olduğu." yazar…

 Diğer bir anlatıma gör de;

 …Timur’un   Anadolu’ya yaptığı sefer dönüşünde kendisine cephe alan bu  kaleyi  kılıçtan geçirdi; ama kale beyinin hanımı(hatun) küçük oğlu ve kardeşi Murat Han ve kıyımdan  kurtulanlar gizli geçitten kaçıp kurtuldular.

Murat  Han ilk olarak Bayburt’a yerleşti,

 Oğulları ve torunları  yaklaşık  M.S.1500’lü  yıllarda Trabzon’a geçerek ailenin Murathan oğulları kolunu oluşturdular.

Hatun, Timur bölgeden ayrıldıktan sonra kaleye geri döndü. Kurtulmuş askerlerini toplayıp yaklaşık 30 yıl bu kalede hüküm sürdü. Hatunoğlunu ismi zamanla yerleşti.

Osmanlı devleti döneminde bir çok belgede Hatunoğularının bölge idarecisi olarak isimleri mevcuttur ...

 Bir çok Osmanlı belgesinde Hatunoğuları ya da Hatunzade olarak iki isimde de geçer.

 Hatunoğlu (Hatinoğlu) ailesi, 1392 tarihli Akkoyunlu Türkmen hanedanına dayanan, üniversitelerde araştırma tezine  olmuş en eski ailesidir..

Hatunoğlu ailesinin tarihi menşei hakkında İspanyol elçisi CLAVIYO'nun tanıklığından başka, Osmanlı Arşivlerindeki Tahrir Defterleri kayıtlarında  Hatunoğulları hakkında önceki yıllarda yayınlanan bilgiler bu ananeyi doğrular durumdadır.

 …Gezgin CLAVİYO şöyle devam etmektedir: "İlk Revan Eyaleti Tahrir Defteri olan H.999 (1591) tarihlisi bu eyaleti teşkil eden 27 nahiyeden 13. sırada yazılan Nahiye-i Mevazi'i Hatunoğlu Mustafa Ağa'nın Hıristiyanlara çok iyi muamele edip, Kilise'ye bile yardım yaptığı anlatılıyor…"

Kars ilinde ikamet eden Hatunoğlu ailesi mensuplarıyla Artvin ilindeki Hatinoğlu ailesinin aynı soya mensup oldukları görüşünde birleşmişlerdir.

Çoruh vadisinden sahile inen Hatun ninenin bir soyu buraya geldiklerinde de, Hatunoğlu lakabını yöre lisanına uyumlu olarak Hatun kelimesinin (u) harfi (i) ye dönüştürüp Hatin şekline dönüşmüştür.

 Artvin ili ve Kars ilinden ülke geneline yayılan Hatunoğlu-Hatinoğlu aile fertleri, tek bir çekirdek aile olan “Hatun” ninenin torunlarıdır.

Zamanla,Çoruh vadisini takip ederek sahile inen Hatunoğulları önce sahilden 20 km içerideki Başköy'e yerleşmiş ve hayvancılıkla geçinmişlerdir. Sonra da ailenin bir kısmı Dülgerli (POTOCUR) Köyünde yerleşilmiş, aile nüfusunun artması sonucu ESKUVAT tepesini aşılarak Üçırmak köyünde bugünkü Hatinoğlu mahallesine yerleşmişler.

Önceleri keçi ve koyun beslemesi şeklinde hayvancılık yapmışlar. Soyadı kanunu çıkana kadar ailemizin soyadı olarak HATİNOĞLU soyadını kullandıkları bilinmektedir. Soyadı kanununun getirdiği "oğlu" ekini yasaklama ile birlikte, büyük çoğunluk"YILDIZ" soyadını almış, kısmen ABAY, ÇETİNTAŞ gibi soyadı taşıyanlar da vardır...

Günümüzde Kars yöresine yaşayan Hatunoğullarından Merkez Söğütlü köyünde yaşayan değerli büyüklerim var. Zeki, Yusuf, İsmet ve Nihat Uyguntürk( Hatunoğu) gibi, onlarında amcazadeleri ve yeğenleri huzur içinde yaşamaktalar  Söğütlü köyünde; ama tarih boyu devleti için yaşamış bu büyük aile olan Hatunoğullarını  orada görev yapan kamu görevlileri acaba yeterince biliyor mu? Hiç sanmıyorum.

Ama ben ve bu çalışmayı beraber yürüttüğüm Yıldırım Öztürkkan arkadaşımla beraber;Devleti ve vatanı  için büyük hizmetler veren, Paşalar ve üst düzey devlet adamları yetiştiren  Hatunoğulları sülalesinin önünde  saygı ile eğiliyoruz.

Kalın sağlıcakla benim değerli okurlarım.

Not; Can dostlar bundan sonraki yazımım konusu, Hatunoğullarının yetiştirdiği büyük insan “KURT İSMAİL HAKKI PAŞA” olacaktır.

Vedat AKÇAYÖZ - Yıldırım ÖZTÜRKKAN

Hatunoğulları'nın Yaşadığı Tarihi Kars Mağazberd Kalesi

Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Kongresi

Zeki, Yusuf ve İsmet Hatunoğulları'nın yaşadığı
Söğütlü Köyü

Yakın Zamanda ‘Define Avcıları’ Tarafından Yıkılan “Hatunoğlu Kümbeti” Tekrar Yapılmalı

Sivas Kongresi İçin Atatürk'e Para Veren
Hatunoğlu Süleyman Bey'in Kars'taki Evinin Bulunduğu Yer